Đêm nay Bác không ngủ

Minh Huệ

I. VỀ TÁC
GIẢ VÀ TÁC PHẨM

1. Thể loại

“Thơ là một hình thức sáng tác văn học phản ánh cuộc
sống, thể hiện những tâm trạng, những cảm xúc mạnh mẽ bằng ngôn ngữ hàm súc, giàu
hình ảnh và nhất là có nhịp điệu)” (Lê Bá Hán – Trần Đình Sử – Nguyễn Khắc
Phi: Từ điển thuật ngữ văn học, Sđd).

Các bài học: Đêm
nay Bác không ngủ (của Minh Huệ), Lượm
(của Tố Hữu), Mưa (của Trần Đăng
Khoa) thuộc thể loại thơ có yếu tố tự sự và miêu tả.

2. Tác giả

Nhà thơ Minh Huệ tên khai sinh là Nguyễn Đức Thái, sinh năm
1927, Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam,
quê ở thành phố Vinh.

Tác phẩm đã xuất bản: Tiếng
hát quê hương (thơ, 1959); Đất chiến
hào (thơ, 1970); Mùa xanh đến (thơ,
1972); Đêm nay Bác không ngủ (thơ,
1985); Rừng xưa, rừng nay (bút kí,
1962); Ngọn cờ Bến Thuỷ (truyện kí,
1974-1979); Người mẹ và mùa xuân
(truyện kí, 1981); Phút bi kịch cuối cùng
(tiểu thuyết, 1990); Thưởng thức thơ viết
về Bác Hồ (tiểu luận, 1992).

Nhà thơ đã được nhận: Giải Nhất chi
hội văn nghệ kháng chiến khu Bốn và Sở Thông tin tuyên truyền khu Bốn 1954 (thơ
Dòng máu Việt Hoa); Giải thưởng Nguyễn
Du của Nghệ – Tĩnh 1986 (tập thơ Đêm nay
Bác không ngủ).

II. KIẾN THỨC CƠ BẢN

1. Bài thơ Đêm nay
Bác không ngủ kể lại câu chuyện một đêm không ngủ của Bác Hồ trên đường Người
đi chiến dịch trong thời kì kháng chiến chống thực dân Pháp và cảm nghĩ của người
chiến sĩ về Bác.

Diễn biến câu chuyện có thể tóm tắt như sau:

Thức dậy trong một đêm mưa ở giữa rừng, anh đội viên thấy
Bác Hồ đốt lửa và hết sức tận tình chăm sóc cho giấc ngủ của bộ đội. Lần thứ ba
thức dậy, anh mời Bác ngủ nhưng Bác vẫn từ chối. Chứng kiến cảnh đó, anh vô cùng
cảm phục tấm lòng cao cả của Bác.

2. Hình tượng Bác Hồ trong bài thơ được miêu tả qua con mắt
và cảm nghĩ của anh (đội viên) chiến sĩ. Anh vừa là người chứng kiến một đêm không
ngủ của Bác, vừa trực tiếp được đối thoại với Bác cho nên câu chuyện được kể lại
một cách tự nhiên, sinh động; đồng thời giúp cho hình tượng trung tâm của bài
thơ là Bác Hồ được phản ánh vừa chân thực vừa khách quan.

3. Bài thơ kể
lại hai lần anh đội viên thức dậy nhìn thấy Bác không ngủ. Mỗi lần tâm trạng và
cảm nghĩ của anh đối với Bác có những điểm khác nhau:

Lần thức dậy thứ
nhất

Lần thức dậy thứ
hai

– Tâm trạng: từ
ngạc nhiên (Thấy trời khuya lắm rồi. Mà sao Bác vẫn ngồi) đến ái ngại, lo lắng không yên (Anh nằm
lo Bác ốm. Lòng anh cứ bề bộn) và trào
dâng niềm thương Bác: (Càng nhìn lại càng thương); đồng thời rất xúc động khi chứng kiến tình cảm của Bác (Bác đốt lửa
sưởi ấm cho chiến sĩ, Bác nhẹ chân đi dém chăn cho từng người).

Trong trạng thái
như trong giấc mộng, anh cảm nhận được sự vĩ đại mà gần gũi của vị lãnh tụ(Bóng Bác cao lồng lộng. ấm hơn ngọn lửa hồng).

– Tâm trạng: từ hốt
hoảng (anh hốt hoảng giật mình), không chỉ “thầm thì anh hỏi nhỏ”
như lần ttrước mà tha thiết “vội vàng nằng nặc” mời Bác ngủ (Mời Bác
ngủ Bác ơi!… Bác ơi! Mời Bác ngủ). Trước câu trả lời của Bác, anh đội viên
càng cảm nhận được tấm lòng yêu thương vô hạn của Bác đối với bộ đội và nhân
dân, cho nên tâm trạng của anh thấy được lớn lên bêb Bác (Lòng vui sướng mênh
mông. Anh thức luôn cùng Bác).

Trong bài thơ, tác giả không kể lần thức dậy thứ hai của anh đội viên, nhưng lần thứ ba qua câu thơ
Bác vẫn ngồi đinh ninh người đọc cũng
thấy được: trong đêm ấy anh đội viên nhiều lần thức dậy và lần nào cũng chứng
kiến Bác Hồ không ngủ. Từ lần một đến lần ba, tâm trạng và cảm nghĩ của anh có
những biên đổi rất rõ rệt.

4. Trong đoạn
kết bài thơ, tác giả viết:

…

Đêm nay Bác không ngủ

Vì một lẽ thường tình

Bác là Hồ Chí Minh.

Trong suốt cuộc đời hoạt động Cách mạng của mình, Bác Hồ đã
trải qua nhiều đêm không ngủ. Còn nhớ, thời kì bị giam cầm ở nhà lao của Tưởng
Giới Thạch, Bác từng: “Một canh… hai canh… lại ba canh. Trằn trọc băn
khoăn giấc chẳng thành…”; rồi giữa rừng Việt Bắc chiến dịch Thu – Đông
1947, Bác từng: “Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ. Chưa ngủ vì lo nỗi nước
nhà”. Bởi vậy, việc “Đêm nay Bác không ngủ” là “một lẽ thường
tình”, vì “Bác là Hồ Chí Minh” – vị lãnh tụ vĩ đại của dân tộc
Việt Nam.

5. Bài thơ được
làm theo thể thơ năm chữ.

– Mỗi dòng thơ có năm tiếng; mỗi khổ có bốn dòng thơ.

– Cách gieo vần giữa các dòng trong một khổ thơ: chữ cuối
câu thứ hai và chữ cuối câu thứ ba vần liền với nhau.

– Chữ cuối của dòng cuối mỗi khổ vần với chữ cuối của dòng
đầu của khổ tiếp theo.

Chính cách gieo vần được nối nhau như trên cho nên thể thơ
năm chữ này thích hợp với cách kể chuyện (tự sự) như bài “Đêm nay Bác không
ngủ”.

6. Trong bài
thơ, từ láy được sử dụng như một yếu tố nghệ thuật nổi bật, đem đến cho bài thơ
một vẻ đặc sắc riêng:

– Từ láy có tác dụng miêu tả tạo hình:

+ Vẻ mặt Bác
trầm ngâm

+ Mái lều
tranh xơ xác

+ Bác vẫn ngồi
đinh ninh

+ Bóng Bác
cao lồng lộng…

– Từ láy làm tăng giá trị biểu cảm:

+ Anh đội viên
mơ màng

+ Thổn thức cả nỗi lòng

+ Thầm thì anh hỏi nhỏ

+ Nhưng bụng
vẫn bồn chồn

+ Anh hốt hoảng giật mình

+ Anh đội viên
nằng nặc…

III. RÈN LUYỆN KĨ NĂNG

1. Cách đọc

Bài thơ Đêm nay Bác không ngủ in trong tập Thơ Việt Nam 1945-1975 (NXB Tác phẩm mới, H., 1976). Đây là một tác
phẩm thơ hiện đại có yếu tố tự sự, khi tìm hiểu cần thấy được nghệ thuật kết hợp
nhuần nhuyễn giữa yếu tố tự sự và trữ tình.

Bài thơ được làm theo thể thơ năm
chữ: mỗi dòng thơ có năm tiếng; mỗi khổ có bốn dòng thơ. Cách gieo vần giữa các
dòng trong một khổ thơ: chữ cuối câu thứ hai và chữ cuối câu thứ ba vần liền với
nhau; chữ cuối của dòng cuối mỗi khổ vần với chữ cuối của dòng đầu của khổ tiếp
theo.

Chính cách gieo vần được nối nhau
như trên cho nên thể thơ năm chữ này thích hợp với cách kể chuyện (tự sự) như bài
Đêm nay Bác không ngủ. Muốn đọc diễn cảm bài thơ, cần nhớ cách gieo vần như đã
nói ở trên; đồng thời chú ý tiết tấu và nhấn giọng. Ví dụ với khổ thơ đầu:

Anh đội viên thức dậy (đọc chậm)

Thấy trời khuya lắm rồi (đọc nhanh hơn, nhấn bốn chữ sau)

Mà sao Bác vẫn ngồi (đọc chậm)

Đêm nay Bác không ngủ (đọc chậm, xuống giọng)…

2. Dựa
theo bài thơ, em hãy viết bài văn ngắn bằng lời của người chiến sĩ kể về kỉ niệm
một đêm được ở bên Bác Hồ khi đi chiến dịch.

Gợi
ý: Đây là một bài
kể chuyện sáng tạo, ngoài việc cần phải duy trì ngôi kể (người kể đóng vai người
chiến sĩ), còn cần phải nghĩ ra những sự việc, chi tiết cho bài kể ấy. Có thể nêu
những chi tiết như:

– Lí
do nhân vật tôi (người chiến sĩ) được tham gia chiến dịch cùng với Bác.

– Đêm ấy
anh đã được nói chuyện với Bác khi: vừa mới thức giấc, vừa mới đi tuần tra về,…

– Bác đã nói với anh về điều gì? (hoặc anh đã được
chứng kiến Bác quan tâm đến những chiến sĩ khác ra sao?).

– Cảm nhận của anh về con người của Bác.